Mięsień płaszczkowaty (łac. musculus soleus) ma największy fizjologiczny przekrój poprzeczny ze wszystkich mięśni łydki. Z tego powodu uważa się, że generuje nawet 80 % siły mięśnia trójgłowego łydki (Fukunaga et al. 1992). W tym wpisie poznasz jego anatomię i funkcje, metodę palpacji, testy, a także patologie.
Szacowany czas czytania: 12 minut
Czego dowiesz się z tego wpisu:
Anatomia mięśnia płaszczkowatego
Mięsień płaszczkowaty znajduje się w przedziale tylnym podudzia. Należy do mięśni powierzchownych wraz z mięśniem brzuchatym łydki i mięśniem podeszwowym. Razem tworzą grupę zwaną mięśniem trójgłowym łydki.
Przyczep początkowy
Powierzchnia tylna głowy kości strzałkowej i proksymalna ⅓ jej trzonu, kresa mięśnia płaszczkowatego i bliższa 1/4 powierzchni przyśrodkowej kości piszczelowej, a także łuk ścięgnisty pomiędzy kością piszczelową a kością strzałkową. Wspomniany łuk ścięgnisty pełni funkcję rozworu, przez który do kanału płaszczkowatego przechodzą tętnica piszczelowa tylna, żyły i nerw piszczelowy (Neumann 2017; Simons 1999.; Levangie and Norkin 2011; Kendall, McCreary, and Provance 2010).
Przyczep końcowy
Wspólnie ze ścięgnem mięśnia brzuchatego łydki przyczepia się ścięgnem Achillesa do guza piętowego na tylnej powierzchni kości piętowej (Bochenek et al. 2019).
Unerwienie
Nerw piszczelowy odchodzący od nerwu kulszowego poprzez splot krzyżowy, rozpoczynający się nerwami rdzeniowymi L5-S3 (Bochenek et al. 2019).
Unaczynienie
Tętnica strzałkowa i tętnica piszczelowa tylna (Bochenek et al. 2019).
Położenie względem innych struktur
Większa część brzuśca mięśnia płaszczkowatego leży głęboko względem m. brzuchatego łydki (i m. podeszwowego). Brzeg boczny i przyśrodkowy można jednak zbadać palpując wokół mięśnia brzuchatego łydki, ponieważ mięsień płaszczkowaty jest od niego nieco szerszy.
Włókna mięśnia płaszczkowatego rozciągają się od głowy strzałki dystalnie, co pozwala zbadać palpacyjnie jego dolną ⅓ część poprzez palpację poniżej głów mięśnia brzuchatego łydki. Otoczony jest sztywną warstwą powięzi, która oddziela go od przegrody międzymięśniowej poprzecznej (oraz mięśnia brzuchatego łydki) (Simons 1999.; Padua, Bell, and Clark 2012). Głęboko względem tej warstwy powięzi znajdują się tętnica piszczelowa tylna, żyły, a także nerw piszczelowy, przebiegające przez kanał mięśnia płaszczkowatego. Dalej głęboko względem wspomnianych struktur znajduje się dno kanału mięśnia płaszczkowatego – przegroda międzymięśniowa tylna.
Mięśnie przedziału głębokiego tylnego (zginacz długi palców, zginacz długi palucha i mięsień piszczelowy tylny) leżą głęboko względem przegrody międzymięśniowej tylnej. Można zbadać je palpacyjnie poprzez mięsień płaszczkowaty, jednak wymaga to nieco doświadczenia.
Przyczep początkowy mięśnia płaszczkowatego funkcjonuje jako brzeg górny przedziału tylnego, otaczając mięśnie tego przedziału. Nieco powyżej przyczepu początkowego mięśnia płaszczkowatego na kości piszczelowej znajduje się przyczep początkowy mięśnia podkolanowego. Nieco z przodu względem brzegu bocznego mięśnia płaszczkowatego położone są mięśnie strzałkowe, a z przodu względem brzegu przyśrodkowego znajduje się kość piszczelowa.
Mięsień płaszczkowaty – badanie palpacyjne
Mięsień płaszczkowaty znajduje się dystalnie względem skośne przebiegającej kresy mięśnia płaszczkowatego i rozciąga się aż do guza piętowego.
Palpację tej struktury rozpoczynamy od odnalezienia kresy mięśnia płaszczkowatego. Przebiega ona od głowy kości strzałkowej skośnie w kierunku dystalno-przyśrodkowym podudzia. Diagonalne ustawienie kciuków, które obejmują tylną część łydki, pozwala na wypalpowanie różnicy w masie mięśniowej mięśni łydki wzdłuż skośne przebiegającej linii kresy mięśnia podkolanowego.
Mięsień płaszczkowaty będzie rozpoczynać się po grzbietowej stronie głowy kości strzałkowej. Następnie wzdłuż kresy mięśnia płaszczkowatego w linii środkowej mięśnia płaszczkowatego znajdować się będą naczynia tworzące powrózek naczyniowo-nerwowy. Obszar ten może być tkliwy, dlatego też palpację w tym miejscu należy przeprowadzać ostrożnie.
W trakcie palpacji na wysokości mniej więcej 2/3 proksymalnych goleni mięsień płaszczkowaty przykryty będzie przez obie głowy mięśnia brzuchatego łydki. W części dystalnej z kolei współtworzy struktury, które ostatecznie kończą się ścięgnem Achillesa na guzowatości kości piętowej.
Ześlizgując się na stronę przyśrodkową na wysokości około ⅓ dystalnej goleni możliwe jest wyczucie przestrzeni namięsnej oddzielającej strukturę mięśnia płaszczkowatego i kość piszczelową oraz znajdujące się w tej okolicy mięśnie tworzące warstwę głęboką tylnej części goleni.
Ćwiczenie:
- Pacjent w pozycji leżenia przodem
- Wyznacz przebieg kresy mięśnia płaszczkowatego na kości piszczelowej (od głowy strzałki w kierunku dystalno-przyśrodkowym)
- Dokonaj oceny mobilności namięsnej oddzielającej m. płaszczkowaty, kość piszczelową oraz grupę głęboką mięśni podudzia
Funkcje mięśnia płaszczkowatego
Funkcja izolowana
Staw skokowy – zgięcie podeszwowe (główny zginacz podeszwowy stopy) i inwersja.
Funkcje zintegrowane mięśnia płaszczkowatego
Funkcja stabilizująca
Mięsień ten stabilizuje staw skokowy, a także staw piszczelowo-strzałkowy proksymalny.
Funkcja ekscentrycznego hamowania
Mięsień płaszczkowaty hamuje ekscentrycznie zgięcie grzbietowe stopy. Dzieje się tak przede wszystkim, gdy mięsień płaszczkowaty hamuje przesunięcie przednie kości piszczelowej (kość piszczelowa na stopie przyjmuje pozycję zgięcia grzbietowego) podczas okresu podporu w trakcie chodu (późny Mid Stance i faza Terminal Stance). Optymalna mechanika ruchu i pozycja kości piętowej pozwolą mięśniu płaszczkowatym hamować ekscentrycznie ewersję, potencjalnie zapobiegając w ten sposób nadmiernej pronacji. Preferencyjna rekrutacja mięśnia płaszczkowatego do ekscentrycznej kontroli ewersji, pronacji stopy i koślawości pięty wydaje się mieć większe znaczenie u wytrenowanych sportowców niż u osób prowadzących siedzący tryb życia (Simons 1999).
Mięśnie synergistyczne
Mięsień płaszczkowaty tworzy ścięgno Achillesa wspólnie z mięśniem brzuchatym łydki. W związku z tym te dwa mięśnie muszą pracować synergistycznie podczas większości aktywności. Wspomnianym mięśniom przypisuje się generowanie największych momentów siły powodujących zgięcie podeszwowe (ekscentryczne hamowanie zgięcia grzbietowego).
W trakcie inwersji mięsień płaszczkowaty pracuje synergistyczne z mięśniem piszczelowym przednim, piszczelowym tylnym, głową przyśrodkową mięśnia brzuchatego łydki, mięśniem zginaczem długim palucha, a także zginaczem długim palców.
W aktywnościach w łańcuchu zamkniętym mięsień ten może pracować synergistycznie z mięśniem czworogłowym uda (mięsień obszerny i mięsień prosty uda) i pośladkowym wielkim, by wygenerować moment siły wyprostu kolana (Lenhart et al. 2014). Biorąc pod uwagę to zjawisko wyobraź sobie, jak mięsień płaszczkowaty może przyczyniać się do przesunięcia tylnego kości piszczelowej i jak mogłoby to wpłynąć na kolano podczas wstawania z półprzysiadu. Fizjoterapeuci pracujący z pacjentami neurologicznymi bardzo dobrze znają to zjawisko. Przykurcz łydki, związany z opadaniem stopy i/lub wzrost napięcia prostowników, może przyczyniać się do przeprostu kolana (łac. genu recurvatum, ang. back knee). Więcej o tym zaburzeniu przeczytasz we wpisie Przeprost kolana po udarze.
Oddziaływanie na stawy
Staw skokowy
Staw skokowy to staw dość skomplikowany. Udział dwóch stawów (staw skokowo-piszczelowy i skokowo-piętowy) i złożony kształt kości skokowej umożliwiają wiele różnych ruchów.
Po pierwsze rozważmy kość skokową jako „ofiarę”. Oznacza to, że ruch kości skokowej jest uzależniony od ruchu kostki bocznej, kości piszczelowej, a także kości piętowej. Co więcej, żaden mięsień nie przyczepia się do niej i nie ogranicza ruchu lub też mu nie przeciwdziała. Zasadniczo kość skokowa jest wciśnięta pomiędzy wspomniane kości, które manipulują nią przez ruch względem siebie. Skutkuje to najczęściej sytuacją, w której kość skokowa porusza się względem kości piszczelowej w kierunku przeciwnym do ruchu kości piętowej. Porównać to można do „efektem kartonu z sokiem” – ściskasz dół, a sok wylewa się górą.
Mięsień płaszczkowaty, brzuchaty łydki i podeszwowy zginają podeszwowo stopę, podciągając kość piętową grzbietowo i do góry. Aktywność tan skutkuje przesunięciem przednim kości skokowej względem kości piszczelowej i skierowaniem głowy kości skokowej w dół.
W zależności od początkowej pozycji kości piętowej, jeśli mięsień płaszczkowaty przyczynia się do inwersji kości piętowej, skutkować to będzie ślizgiem bocznym kości skokowej względem kości piszczelowej, a jeśli przyczyniał się będzie do ewersji kości piętowej, to spowoduje to ślizg przyśrodkowy kości skokowej względem kości piszczelowej. Warto również rozważyć, jak ta sytuacja mogłaby wpłynąć na więzadła skokowo-strzałkowe. W skrócie więzadła te powodują, że kostka boczna podąża za kością skokową. Ruch ten powoduje przesunięcie przednie dystalnego stawu strzałkowo-piszczelowego i przesunięcie tylne proksymalnego stawu strzałkowo-piszczelowego, kiedy kość skokowa przesuwa się do przodu.
Proksymalny staw piszczelowo-strzałkowy
Mięsień płaszczkowaty przyczepia się do tylnej powierzchni głowy kości strzałkowej łukiem ścięgnistym, który tworzy wejście do kanału mięśnia płaszczkowatego. Rozważyć należałoby, czy wspomniany łuk ścięgnisty powoduje pociąganie głowy strzałki o wektorze siły skierowanym grzbietowo i ślizg tylny proksymalnego stawu piszczelowo-strzałkowego. Jeśli tak, wówczas ślizg przedni kostki bocznej związany z pociąganiem przez więzadła wywołany przednim przesunięciem kości skokowej będzie wzmacniany przez tylne pociąganie na proksymalnym stawie piszczelowo-strzałkowym. Zasadniczo mięsień płaszczkowaty może przyczyniać się nie tylko do ruchu kostki, ale również do współwystępujących ruchów stawu piszczelowo-strzałkowego.
Integracja powięziowa
Przyczep końcowy – wspólny przyczep końcowy tworzący ścięgno Achillesa sugeruje oczywistą, ale bardzo istotną synergię powięziową między zginaczami podeszwowymi – mięśniem brzuchatym łydki, podeszwowym i płaszczkowatym. Biorąc to pod uwagę, warto byłoby rozpocząć badania nad wpływem zwiększonego napięcia na struktury powięziowe, aktywację powięziowych receptorów, a także synergistyczną aktywację mięśni.
Przyczep początkowy – łuk ścięgnisty (wejście do kanału płaszczkowatego) w przyczepie początkowym mięśnia płaszczkowatego zbiega się w bardziej złożoną strukturę powięziową na głowie strzałki. Jednak w literaturze przedmiotu i badaniach brak jest sugestii na temat złożonego związku powięziowego. W rzeczywistości w podudziu większa część przyczepu początkowego mięśnia płaszczkowatego funkcjonuje jako zakończenie linii powięziowych, a nie ich przedłużenie. Na przykład przyczep początkowy mięśnia płaszczkowatego funkcjonuje jako brzeg górny przedziału głębokiego tylnego i jako zakończenie przegrody międzymięśniowej poprzecznej, oddzielające przedział tylny od struktur znajdujących się grzbietowo względem kolana, takich jak torebka stawowa kolana, mięsień podkolanowy czy ścięgna mięśnia dwugłowego uda.
Testy i objawy wskazujące na nieprawidłową czynność mięśnia płaszczkowatego
Funkcjonalna ocena motoryczna – głęboki przysiad
- Wypłaszczanie stóp – skrócenie/nadaktywność
- Rotacja stóp do zewnątrz – skrócenie/nadaktywność
- Zapadanie się kolan do środka – skrócenie/nadaktywność
- Rozchodzenie się kolan na boki – skrócenie/nadaktwyność
- Nasilone pochylenie do przodu – skrócenie/nadaktywność
- Asymetryczne przeniesienie ciężaru – skrócenie/nadaktywność (możliwe, że po jednej stronie)
Ocena z użyciem goniometru
- Zgięcie grzbietowe – <20° (aktywny zakres ruchu)
Testy specjalne
Test rozluźnienia mięśnia brzuchatego łydki/płaszczkowatego – zmniejszenie zakresu zgięcia grzbietowego podczas wyprostu i/lub zgięcia kolana
Punkty spustowe i wzorce bólu rzutowanego
Palpacja mięśnia płaszczkowatego powoduje tkliwość (punkty spustowe lub punkty maksymalnej boleści). Ból może rzutować wzdłuż tylnej strony nogi do dołu podkolanowego lub też wzdłuż ścięgna Achillesa. Nie wiadomo dokładnie co powoduje punkty spustowe. Jakkolwiek na podstawie teoretycznego modelu rozwijania się punktów spustowych (Simons 1999) prawdopodobne jest, że są one dysfunkcją w punktach motorycznych mięśnia.
Powiązane patologie
- Ból kolana
- Uwięźnięcie nerwu podkolanowego (na wysokości głowy strzałki)
- Zapalenie powięzi podeszwowej
- Zapalenie ścięgna Achillesa
- Ankle impingement
- Zespół napięcia przyśrodkowej okolicy piszczeli
- Stan zapalny ścięgna mięśnia piszczelowego tylnego/zmiany zwyrodnieniowe ścięgna mięśnia piszczelowego tylnego
- Zapalenie ścięgna kości strzałkowej