Strach przed upadkiem to dość złożona kwestia. Nie wiadomo dokładnie co jest jego przyczyną. Bez wątpienia w dużym stopniu związany jest z wiarą danej osoby, że jest ona w stanie bezpiecznie chodzić i przekonaniem, że idąc nie straci równowagi i nie upadnie. Dlatego też uwagę zwraca się na pewność siebie w wykonywaniu danej czynności. Jednak oprócz pewności siebie, mogą się dodatkowo pojawić odczucia fizyczne związane ze strachem, takie jak nudności i palpitacje.
Strach przed upadkiem napędza błędne koło, w którym ryzyko upadków i ich liczba się coraz bardziej potęgują. Jak zatem to błędne koło przerwać?
Szacowany czas czytania: 10 minut
Czego dowiesz się z tego wpisu:
Strach przed upadkiem i poczucie własnej skuteczności – czym są?
Strach przed upadkiem nie ma ustalonej definicji. Rozważa się go bardziej w kategoriach objawu, aniżeli choroby i charakteryzuje go lęk związany z chodzeniem.
Natomiast poczucie własnej skuteczności to pojęcie wywodzące się z teorii Bandury. Czym jest poczucie własnej skuteczności w swej podstawowej formie? Każdy z nas posiada pewien poziom poczucia własnej skuteczności w każdej czynności, jaką wykonujemy w codziennym życiu. Jest to zatem nasze przekonanie, że jesteśmy zdolni do wykonania danej aktywności. Poczucie własnej skuteczności obecne jest cały czas, niezależnie czy uczymy się jazdy samochodem, czy musimy pojawić się na czas w pracy.
Poczucie własnej skuteczności w odniesieniu do upadku to osobiste przekonanie, że jest się w stanie z powodzeniem zaangażować w jakąś czynność i uda się ją wykonać bez utraty równowagi i upadku.
Strach przed upadkiem opisuje się również jako zespół poupadkowy. W zespole poudarowym upadek powoduje strach przed kolejnym upadkiem. Strach przed upadkiem sprawia z kolei, że dana osoba stara się chodzić ostrożnie, co zwiększa ryzyko upadku. Podwyższone ryzyko upadku to kolejny upadek i tak błędne koło się zamyka. Zespół poupadkowy występuje najczęściej u osób starszych i osłabionych oraz z historią upadku.
Co pojawia się najpierw – strach przed upadkiem czy upadek?
W badaniu Friedman’a i wsp. (2002) upadki na początku badania były niezależnym czynnikiem predykcyjnym pojawienia się strachu przed upadkiem 20 miesięcy później. Strach przed upadkiem na początku badania przewidywał natomiast upadek w ciągu 20 miesięcy.
Co więcej, na początku badania 42 % osób bez historii upadku poinformowało o odczuwaniu strachu przed upadkiem, który ograniczał ich aktywność (Friedman et al. 2002).
Gdy pacjent zmaga się ze strachem przed upadkiem, istnieje wysokie prawdopodobieństwo obniżonej aktywności fizycznej i ostrożnego chodu. Zamiast pomóc, ma to niestety odwrotny efekt. W konsekwencji prowadzi do obniżonej zdolności utrzymania równowagi i zmniejsza siłę, co z kolei prowadzi do wzrostu ryzyka upadku.
Badanie Friedmana wykazało również, że kobiety po udarze były bardziej predysponowane do upadku i strachu przed upadkiem w badaniu kontrolnym. Dodatkowo czynnikiem predykcyjnym upadku okazała się choroba Parkinsona, choroba współistniejąca i biała rasa. Strach przed upadkiem prognozował z kolei wynik Kwestionariusza Ogólnego Zdrowia, wiek i zażywanie 4 lub więcej rodzajów leków.
Jak ocenić strach przed upadkiem?
Bardzo dobrą skalą do oceny strachu przed upadkiem jest Falls Efficacy Scale – International. Sprawdza się ona u osób po udarze, z chorobą Parkinsona i stwardnieniem rozsianym. Ma zastosowanie również w zaburzeniach układu przedsionkowego, u seniorów, a także przy bólu i złamaniach stawów.
Przydatną odmianą tej skali jest także Icon FES. Może ona okazać się przydatna u osób z upośledzeniami kognitywnymi, ponieważ zawiera obrazki z aktywnościami.
FES-I jest skalą stworzona w celu pomiaru poziomu niepokoju związanego z upadkiem w trakcie uczestniczenia w życiu społecznym i aktywności fizycznej w domu i poza nim. Co więcej, wykorzystuje się ją niezależnie od tego czy dana osoba wykonuje zawarte w niej czynności w rzeczywistości, czy nie.
Jest to kwestionariusz składający się z 16 pytań. Osoba badana musi określić swoją obawę związaną z aktywnościami przedstawionymi w każdym pytaniu według 4-stopniowej skali. Następnie odpowiedzi zostają zsumowane. Im wyższa wartość, tym wyższa obawa związana z upadkiem (min = 16, max 64).
Skala FES International została przetłumaczona na język polski. Link do niej znajdziesz na samym końcu tego artykułu.
Interwencje w przypadku strachu przed upadkiem
W niektórych przypadkach strach przed upadkiem może być korzystny. Na przykład, kiedy u danej osoby występują rzeczywiste czynniki sprzyjające ryzyku upadku, to obawa przed nim jest całkowicie uzasadniona. Problem pojawia się, gdy strach przed upadkiem uniemożliwia wykonywanie czynności, które dana osoba jest w stanie wykonać (Delbaere et al. 2010).
Co ciekawe w większości badań wykluczono pacjentów z demencją, pomimo iż u tej grupy ryzyko upadku jest podwyższone (Cox and Vassallo 2015).
W większości badań głównym pomiarem jest wskaźnik ilości upadków, drugim zaś strach przed upadkiem/poczucie własnej skuteczności. Bardzo ciekawym podejściem jest terapia poznawczo-behawioralna, której elementy i techniki możemy wykorzystać w naszej praktyce klinicznej.
Do tej pory kilka przeglądów systematycznych (2007, 2014, 2016) przeanalizowało interwencje zapobiegające upadkom u osób starszych żyjących w społeczności.
Przegląd systematyczny z roku 2007 wykazał, że ćwiczenia fizyczne w domu, wieloczynnikowe programy interwencyjne związane z upadkami oraz lokalne zajęcia Tai Chi w grupie skutecznie zmniejszają strach przed upadkiem u osób starszych żyjących w społeczności lokalnej.
Przeglądy Cochrane (2014, 2016) dotyczące strachu przed upadkiem wykazały, że interwencje takie jak Tai Chi i joga, trening równowagi, trening siłowy i oporowy mogą zmniejszać strach przed upadkiem zaraz po ich wykonaniu. Nie ma jednak wystarczających dowodów, aby stwierdzić, czy korzyści z programów ćwiczeń utrzymują się po ich zakończeniu (Kumar et al. 2016; Kendrick et al. 2014).
Programy domowe i w grupach, zazwyczaj obejmujące ćwiczenia równowagi i trening na siłę skutecznie zmniejszają liczbę upadków i strach przed upadkiem. Wieloczynnikowe badanie i interwencje zmniejszają wskaźnik upadków, ale nie ryzyko ich wystąpienia. Tai Chi zmniejsza z kolei ryzyko upadku (Gillespie et al. 2012).
Siła, równowaga i interwencje wieloczynnikowe
Wytyczne praktyki klinicznej NICE to bardzo dobre źródło informacji. W publikacji tej na podstawie dowodów naukowych zebrane zostały rekomendacje dotyczące upadków u osób starszych (Falls: Assessment and Prevention of Falls in Older People 2014).
Wytyczne NICE sugerują, aby u osób z historią upadku lub wykazujących nieprawidłowości chodu i/lub równowagi wykorzystać należy wieloczynnikową ocenę ryzyka upadku, będącą częścią wieloczynnikowej, zindywidualizowanej interwencji. Wieloczynnikowe programy zapobiegania upadkom mogą być również skuteczne u osób po udarze (Jung et al. 2015). Warto tutaj wspomnieć, że nie opierają się one jedynie na działaniach podejmowanych przez fizjoterapeutę. Są natomiast podejściem multidyscyplinarnym, obejmującym również współpracę między innymi z lekarzami i rodziną.
Wieloczynnikowa ocena powinna obejmować takie elementy, jak przegląd historii upadków, badanie chodu, równowagi, mobilności i osłabienia mięśniowego, ocena ryzyka osteoporozy, ocena postrzeganej przez pacjenta sprawności funkcjonalnej i strachu związanego z upadkami, ocena wzroku i upośledzeń kognitywnych, badanie neurologiczne, badanie nietrzymania moczu, rozważenie niebezpieczeństw w obrębie domu, badanie wydolności sercowonaczyniowej i przegląd przyjmowanych leków.
Wieloczynnikowa interwencja będzie zaś obejmować trening równowagi i siły, rozważenie zagrożeń sprzyjających upadkom w domu i podjęcie kroków w celu ich zlikwidowania, ocena wzroku i zalecenie wizyty u okulisty, przegląd przyjmowanych leków i ewentualne modyfikacje/odstawienie.
W celu zapobiegania upadkom i zmniejszenia strachu przed upadkiem w terapii uwzględnić należy również trening równowagi i wzmacniania, szczególnie w pozycji stojącej. Kilka pomysłów na aktywności z pacjentami po udarze, które wykorzystać możesz także u osób starszych, znajdziesz we wpisie Poprawa równowagi po udarze – od czego zacząć?
Jak często trenować z pacjentem? Najlepiej byłoby przynajmniej 3 razy w tygodniu. Jeżeli więc pacjent ma terapię raz w tygodniu, niezbędne będzie opracowanie planu do ćwiczeń w domu.
Warto również pamiętać, że chociaż ćwiczenia mogą być podobne w przypadku zapobieganie pierwszemu, jak i przyszłym upadkom, to terapia w przypadku tej drugiej sytuacji wymagać będzie prawdopodobnie bardziej zindywidualizowanego podejścia.
Literatura
Skala FES INTERNATIONAL do pomiaru strachu przed upadkiem → KLIKNIJ TUTAJ