Spastyczność po udarze – interwencje o najwyższej jakości dowodów naukowych

Większość opublikowanych do tej pory wytycznych dotyczących udaru mózgu koncentruje się głównie na ogólnej rehabilitacji, a niektóre z nich dotyczą tylko efektów zastrzyków z toksyny botulinowej na spastyczność. Luty 2024 zaowocował artykułem, którego celem jest przedstawienie zwięzłego przeglądu najlepszych dostępnych dowodów dotyczących leczenia spastyczności po udarze mózgu.

Szacowany czas czytania: 17 minut

Wprowadzenie

Opisywany w tym artykule przegląd dotyczy najnowszych aktualizacji najlepszych dostępnych dowodów na temat leczenia spastyczności po udarze. Dotyczą one:

• leków doustnych,
• fizjoterapii,
• terapii zajęciowej,
• toksyny botulinowej,
• neurolizy,
• innowacyjnych metod terapii,
• leków alternatywnych,
• zabiegów chirurgicznych.

Niniejsze wytyczne ograniczają się tylko do osób dorosłych po udarze, którzy mają spastyczność.

Autorzy podkreślają jednak to, aby pamiętać, że nie u wszystkich pacjentów zalecenia zawarte w tych wytycznych będą skuteczne. Stosując EBM (Evidence Based Medicine) zawsze należy brać pod uwagę indywidualne warunki, preferencje i wartości pacjenta. 

Wdrażając najwyższej jakości metody leczenia, pacjenci mogą otrzymać opiekę opartą na najbardziej aktualnych i wiarygodnych badaniach. Zwiększa to zaufanie do interwencji medycznych, a także stawia wyniki pacjentów jako priorytet, dążąc do najwyższych standardów świadczenia opieki zdrowotnej.

Opis wytycznych dotyczących leczenia spastyczności po udarze

W wytycznych opisano 11 interwencji, które mają najwyższą jakość dowodów naukowych (A według 4-stopniowego systemu GRADE). Zaliczamy do nich:

1. Ćwiczenia rozciągające
2. Rozciąganie statyczne z ortezowaniem
3. Przezskórna elektrostymulacja jako terapia uzupełniająca
4. Terapia pozaustrojową falą uderzeniową (ESWT)
5. Indukcyjna stymulacja elektromagnetyczna (rPMS)
6. Nieinwazyjna stymulacja mózgu (NIBS)
7. Zastrzyki z toksyną botulinową
8. Suche igłowanie
9. Pompa baklofenowa
10. Wibracje całego ciała (WBV)
11. Miejscowa wibracja mięśni (LMV)

Do interwencji o nieco niższej jakości dowodów naukowych (B) zaliczono terapię wymuszonego ruchu, PNF, terapię ciepłem, terapię lustrzaną, stymulację sensoryczną, diazepam, neurolizę, akupunkturę. Interwencje te nie zostały szerzej opisane w niniejszych wytycznych.

1. Ćwiczenia rozciągające

Sugeruje się, że rozciąganie statyczne/dynamiczne powinno być uważane za dodatkową interwencję w leczeniu osób po udarze, u których występuje spastyczność.

Pasywne rozciąganie jest jedną z głównych metod fizjoterapii w celu zmniejszenia spastyczności po udarze. Należy jednak stosować je w połączeniu z innymi terapiami, co pokazuje między innymi badanie Gomeza i wsp. z 2021 roku.

We wspomnianej metaanalizie przebadano skuteczność różnych rodzajów rozciągania wykonywanych samodzielnie. Autorzy nie brali pod uwagę długoterminowych badań obejmujących rozciąganie z urządzeniami ortopedycznymi lub innymi formami rehabilitacji. 

Metaanalizie poddano sześć randomizowanych, kontrolowanych badań o jakości metodologicznej od średniej do dobrej. Interwencje trwały od kilku minut do godziny lub dłużej na sesję we wszystkich badaniach. Stwierdzono, że sama interwencja rozciągania nie okazała się skuteczna w przypadku spastyczności po udarze. 

Podsumowując, pasywne rozciąganie statyczne/dynamiczne może być stosowane okresowo, ale musi być wykonywane w połączeniu z innymi metodami rehabilitacji. Należy unikać stałych form rozciągania statycznego na rzecz częstszych, krótszych i bardziej intensywnych powtórzeń. Czas odpoczynku między seriami powinien wynosić co najmniej 60 minut. Z kolei całkowity czas rozciągania każdego dnia nie może przekraczać 2,5 godziny, aby uniknąć bólu.

2. Rozciąganie statyczne z wykorzystaniem sprzętu ortopedycznego

Nie ma jednoznacznych dowodów na skuteczność statycznego rozciągania za pomocą sprzętu ortopedycznego na dłoń na spastyczność zginaczy nadgarstka u pacjentów po udarze w fazie przewlekłej. Potrzebne są dalsze badania na większej próbie. 

Pozycjonowanie i rozciąganie przy pomocy sprzętu ortopedycznego to powszechna metoda leczenia spastyczności. Jednak wciąż istnieje niepewność co do optymalnej częstotliwości, intensywności i czasu trwania, a także samej skuteczności tej interwencji.

Przegląd systematyczny z 2018 roku obejmował trzy badania RCT o niskiej jakości (według systemu GRADE) (łącznie 57 pacjentów). Wyniki sugerują, że statyczne rozciąganie za pomocą urządzeń nadgarstkowych w neutralnej lub wyprostowanej pozycji nadgarstka może być lepsze niż brak terapii w celu zmniejszenia spastyczności zginaczy nadgarstka u pacjentów z przewlekłym udarem. Ze względu na takie czynniki, jak mała liczebność próby i wysoki poziom heterogeniczności, należy zachować ostrożność przy wyciąganiu wniosków z tych wyników.

Inne randomizowane badanie kontrolowane wykazało, że szynowanie nadgarstka w pozycji neutralnej lub wyprostowanej przez ponad 9 do 12 godzin dziennie przez 4 tygodnie nie zmniejszyło przykurczu nadgarstka.

Więcej na temat pasywnego rozciągana z użyciem sprzętu ortopedycznego przeczytasz w artykule Przykurcze – czy stosować łuski u pacjentów neurologicznych?

3. Przezskórna elektrostymulacja nerwów (TENS) jako terapia uzupełniająca

TENS o wysokiej częstotliwości może być korzystna jako dodatkowa terapia zmniejszająca spastyczność kończyn dolnych po udarze. 

W 2018 roku Mahmood i wsp. opublikowali kompleksowy przegląd i metaanalizę literatury. Wykazano, że TENS (jako terapia uzupełniająca) była skuteczna w zmniejszaniu spastyczności kończyn dolnych u osób po udarze.

Zaleca się stosowanie TENS o wysokiej częstotliwości (100 Hz), trwającej dłużej niż 30 minut na sesję, umieszczanie elektrod wzdłuż nerwu lub brzuśca mięśnia, intensywność dwukrotnie większą niż próg czuciowy i leczenie trwające dłużej niż 2 tygodnie. 

W przypadku spastyczności kończyn górnych wpływ TENS powinien być dalej badany. Na ten moment trzy badania wykazały, że efekty mogą utrzymywać się przez 2-5 tygodni. Z kolei inne dwa badania wykazały, że efekty utrzymywały się krócej niż jeden dzień, a spastyczność powróciła do wartości wyjściowych po zakończeniu interwencji.

Jeśli chodzi o intensywność TENS, to Marcolino i wsp. nie stwierdzili statystycznie istotnych różnic między protokołami leczenia w analizie podgrup. Uzasadnione są jednak dalsze badania porównujące TENS o wysokiej i niskiej częstotliwości.

4. Terapia pozaustrojową falą uderzeniową (ESWT)

Radialna fala uderzeniowa może skutecznie zmniejszać spastyczność po udarze. Efekty tego leczenia mogą utrzymywać się przez 12 tygodni. 

Duan i wsp. zestawili potencjalne mechanizmy działania ESWT. Po pierwsze, terapia falą uderzeniową stymuluje produkcję tlenku azotu, po czym zmniejsza poziom acetylocholiny na złączu nerwowo-mięśniowym, łagodząc w ten sposób skurcze mięśni. 

Po drugie, poprzez wibracyjną stymulację ścięgien, fala uderzeniowa może zmniejszyć pobudliwość neuronów ruchowych. Efekt ten jest jednak krótkotrwały. 

Po trzecie, ESWT wiąże się z przejściową dysfunkcją przewodnictwa nerwowego na złączu nerwowo-mięśniowym. Warto jednak wspomnieć, że liczba receptorów na złączu wzrasta w niezwykle szybkim tempie. To może wyjaśniać krótki czas trwania efektu fali uderzeniowej w zmniejszaniu spastyczności w niektórych badaniach. 

Po czwarte i ostatnie rozciąganie tkanek i siły ścinające mogą powodować uwalnianie tkanek, poprawiać mikrokrążenie mięśni, a tym samym łagodzić stan skurczu mięśni.

W 2022 r. opublikowano systematyczny przegląd i metaanalizę, a analiza podgrup wykazała, że radialna fala uderzeniowa była lepsza od zogniskowanej w łagodzeniu spastyczności. Za lepszymi wynikami fali radialnej może stać większy obszar terapeutyczny i wyższa energia w tkance powierzchownej. Wyższe ciśnienie i częstotliwość dawały lepsze wyniki (6 Hz). Efekt utrzymywał się przez miesiąc po zabiegu. Jakkolwiek pojedyncza sesja fali uderzeniowej nie miała znaczącego wpływu na wynik zmodyfikowanej skali Ashworth. Wyniki te sugerują, że powtórzenie zabiegu w ciągu czterech tygodni od poprzedniego może być korzystne dla utrzymania efektu. 

5. Indukcyjna stymulacja elektromagnetyczna (rPMS)

Indykcyjna stymulacja elektromagnetyczna może dawać korzyści w leczeniu spastyczności po udarze. Nie ma niestety informacji dotyczących optymalnego protokołu i czasu trwania leczenia.

Stymulacja elektromagnetyczna jest nieinwazyjna i bezbolesna, a dodatkowo odznacza się niskim ryzykiem jakichkolwiek skutków ubocznych. Potencjalny mechanizm może polegać na neuromodulacji. 

Pan i wsp. (2022) przeprowadzili systematyczny, w którym wyniki oceny za pomocą skali Ashworth lub zmodyfikowanej skali Ashworth wskazywały, że rPMS może potencjalnie zmniejszać spastyczność kończyn górnych i dolnych. Parametry stosowane w badaniach były zmienne i wahały się od 5 do 25 Hz częstotliwości, od 3 do 30 minut na sesję oraz typ cewki okrągły lub ósemkowy. Nie badano czasu trwania efektu leczenia. Konieczne jest jednak przeprowadzenie dodatkowych badań na większej próbie w celu określenia optymalnego protokołu i czasu trwania efektu.

6. Nieinwazyjna stymulacja mózgu (NIBS)

Powtarzalna przezczaszkowa stymulacja magnetyczna (rTMS) o niskiej częstotliwości niedotkniętej półkuli i/lub anodowa przezczaszkowa stymulacja prądem stałym (tDCS) dotkniętej półkuli może być skuteczna w zmniejszaniu spastyczności kończyn górnych po udarze. 

Metody stymulacji mózgu przyciągają w ostatnich latach sporo uwagi. 

Podczas rTMS stymulacja o wysokiej częstotliwości (5 Hz lub więcej) zwiększa pobudliwość korową, podczas gdy stymulacja o niskiej częstotliwości (1 Hz lub mniej) zmniejsza pobudliwość korową. 

W przypadku tDCS słaby prąd stały moduluje aktywność neuronów kory mózgowej. Anodowe tDCS zwiększa pobudliwość korową, z kolei katodowe tDCS ją zmniejsza. 

Najnowszy przegląd systematyczny i metaanaliza przeprowadzone przez Wang i wsp. w 2022 roku wykazały umiarkowane dowody na to, że nieinwazyjna stymulacja mózgu może zmniejszyć spastyczność po udarze. 

Jedenaście RCT wykazało, że rTMS przynosi znaczące korzyści pacjentom ze spastycznością kończyn górnych po udarze, ale tylko rTMS o niskiej częstotliwości stosowany do stymulacji nieuszkodzonej półkuli przynosi znaczące korzyści. 

Z kolei w metaanalizie uwzględniono siedem badań RCT dotyczących tDCS. Wykazano, że tylko stymulacja anodowa prądem 0,7 mA lub 1,2 mA znacząco zmniejszyła spastyczność kończyn górnych (nie 2,0 mA). Uważa się, że anodowa stymulacja tDCS po uszkodzonej stronie może zwiększać pobudliwość uszkodzonej kory mózgowej.

Nadal potrzebne są dalsze badania nad spastycznością kończyn dolnych, mechanizmów i wykazanie czasu trwania skuteczności. Inne formy bezinwazyjnej stymulacji mózgu, takie jak przezczaszkowa stymulacja prądem zmiennym (TACS) i przezczaszkowa stymulacja ultradźwiękowa (TUS) nie mają wystarczających dowodów naukowych.

7. Zastrzyki z toksyną botulinową

Botoks ma zasadnicze znaczenie w leczeniu spastyczności po udarze, ponieważ istnieją przekonujące dowody na to, że skutecznie zmniejsza spastyczność. Niemniej jednak kwestia tego, czy poprawia sprawność funkcjonalną jest wciąż dyskusyjna. 

Optymalny czas zastosowania botoksu ma kluczowe znaczenie. Wykazano, że zastrzyki ukierunkowane konkretnie na mięśnie zginaczy w okresie 4-6 tygodni po udarze są najbardziej skuteczne. 

Zalety botoksu to przede wszystkim jego zdolność do regulowania pobudliwości korowej, łagodząc negatywną neuroplastyczność i zapobiegając przykurczom. Wstrzyknięcia pod kontrolą USG zapewnia większe bezpieczeństwo i dokładność, a ergonomia odgrywa kluczową rolę w maksymalizacji wyników. 

Podawanie dużej ilości botoksu (600 jednostek lub więcej) jest uważane za bezpieczne w leczeniu ciężkiej spastyczności. Jednak jego wpływ na funkcjonalność i ból związany ze spastycznością jest nadal niepewny, co wskazuje na potrzebę przeprowadzenia dodatkowych badań.

8. Suche igłowanie

Suche igłowanie (DN) może być przydatne jako terapia uzupełniająca. Powinna być łączona z rehabilitacją w celu zmniejszenia spastyczności po udarze tylko w kończynach dolnych w obserwacji krótkoterminowej (1 tydzień). Nie wykazano natomiast skuteczności podczas oceny po 4 tygodniach. 

Istnieją bardzo niskie lub umiarkowane dowody, że suche igłowanie ma pozytywny wpływ na zmniejszenie spastyczności. Nie zaobserwowano wpływu na funkcje motoryczne. Dane zbiorcze nie wykazały jednak znaczącego wpływu na spastyczność kończyn górnych. 

Większość badań dotyczy efektów krótkoterminowych (1 tydzień), w nielicznych dokonano ponownej oceny po 4-6 tygodniach. Potrzebne są badania kliniczne badające długoterminowe skutki suchego igłowania u pacjentów po udarze. 

9. Pompa baklofenowa

Terapia pompą baklofenową to alternatywa dla konwencjonalnego postępowania medycznego w leczeniu uogólnionej, ciężkiej spastyczności po udarze u dorosłych. 

Pompę balkofenową wyskorzystuje się najczęściej w przypadku ciężkiej, przewlekłej spastyczności pochodzenia mózgowego lub rdzeniowego. Jednak dowody na jej skuteczność w leczeniu spastyczności pochodzą głównie z kontrolowanych badań dotyczących porażenia mózgowego i stwardnienia rozsianego. 

Badanie SISTERS to wieloośrodkowe, otwarte, randomizowane, kontrolowane badanie, które wykazało znaczący wpływ pompy balkofenowej w porównaniu z konwencjonalnym leczeniem na zmniejszenie hipertonii spastycznej i napięcia mięśniowego w kończynie dolnej po stronie bezpośrednią zajętej w ciągu 6-miesięcznej obserwacji. Wykazano również zmniejszenie nasilenia bólu, poprawę jakości życia i wysoką satysfakcję pacjentów z terapii. 

Konieczne są przyszłe badania z większą liczebnością próby, dłuższą obserwacją i analizą opłacalności.

10. Wibracje całego ciała (WBV)

Skuteczność wibracji całego ciała jest wspierana przez umiarkowanej jakości dowody jako terapia wspomagająca spastyczność o niskim lub umiarkowanym nasileniu u pacjentów. Sprawdziła się szczególnie u osób w wieku poniżej 60 roku życia, gdy była stosowana przy częstotliwościach poniżej 20 Hz przez 10 minut. 

W przeglądzie systematycznym i metaanalizie przeprowadzonej przez Zhang i wsp. dokonano krytycznej oceny wpływu WBV na spastyczność po udarze. Wykazano, że WBV, szczególnie przy częstotliwościach niższych niż 20 Hz i czasie trwania 10 minut, skutecznie zmniejszała spastyczność u osób w wieku poniżej 60 lat z udarem mózgu w fazie ostrej i podostrej. 

Wykazano również, że w połączeniu z innymi terapiami, WBV daje lepsze wyniki w przypadku spastyczności kończyn górnych. 

Ocena potencjalnych długoterminowych korzyści WBV jest jednak utrudniona przez małą ilość badań z 3-6 -miesięczną obserwacją. W dalszych badaniach należy przeanalizować wpływy wibracji całego ciała w przypadku ciężkiej spastyczności i określenia, jak długo utrzymują się efekty tej interwencji.

11. Miejscowe wibracje mięśni (LMV)

Proponuje się włączenie miejscowej wibracji mięśni do konwencjonalnych programów neurorehabilitacji w celu zmniejszenia spastyczności po udarze. Do uzyskania bardziej wiarygodnych danych, zwłaszcza dotyczących kończyn dolnych potrzebne są dalsze badania, z większą liczbą jednorodnych pacjentów i wspólną metodologią.

Avvantaggiato i wsp. w przeglądzie systematycznym z 2021 podsumowują dowody na skuteczność miejscowej wibracji mięśni w leczeniu poudarowej spastyczności. Przegląd ten obejmował łącznie 14 badań RCT z udziałem 425 uczestników. 13 z 14 badań zostało ocenionych jako wysokiej lub umiarkowanej jakości. Przegląd ten wykazał statystycznie istotne zmniejszenie wyników zmodyfikowanej skali Ashworth w łokciu i nadgarstku, ale nie w barku. Analiza wskazuje, że włączenie tej procedury do tradycyjnych metod rehabilitacji może poprawić wyniki związane z leczeniem spastyczności. 

Wspomniany przegląd zwraca jednak uwagę na niedostateczną ilość badań, szczególnie tych dotyczących kończyny dolnej. Trudno jest również ustalić najlepsze protokoły zabiegu z uwagi na różnorodność rodzaju, długości, częstotliwości, lokalizacje i zabiegów kontrolnych pomiędzy badaniami. Dodatkowo nie ma informacji co do trwałość efektów.

Dyskusja

Spastyczność po udarze często utrudnia funkcjonowanie i powrót do zdrowia. Kompleksowe leczenie i ustalenie znaczących celów wymaga współpracy lekarza, fizjoterapeuty, innych pracowników służby zdrowia, pacjentów i ich opiekunów.

W ostatnich latach pojawiło się kilka nowych, obiecujących metod leczenia, które w połączeniu z tradycyjnym podejściem mogą przynosić lepsze efekty terapii. Przy doborze interwencji terapeutycznych, klinicyści powinni kierować się kreatywnością i we współpracy z pacjentami dążyć do większego powrotu do zdrowia.

Niniejszy zmodyfikowany przegląd zakresu literatury obejmował 11 interwencji w leczeniu spastyczności po udarze. Czternaście badań kwalifikuje się jako najlepsze dowody (wysoka jakość/GRADE A). Wyniki wykazały, że leczenie multimodalne może być z powodzeniem stosowane w celu poprawy powrotu do sprawności funkcjonalnej i jakości życia.

W przeglądzie dokonano przeglądu mechanizmu każdej interwencji w przypadku spastyczności po udarze, w tym jej skuteczności, działań niepożądanych i czasu trwania poprawy. Dane te pomagają w zarządzaniu metodami leczenia w sposób kompleksowy biorąc pod uwagę takie kwestie jak stan pacjenta, choroby podstawowe i nasilenie spastyczności. 

Zindywidualizowane zastosowanie interwencji

Pacjenci z fobią igłową mogą odnieść korzyści z fali uderzeniowej zamiast wstrzyknięcia toksyny botulinowej czy suchego igłowania. Osoby po udarze ze spastycznością w stanie przewlekłym, które cierpią na depresję, mogą być kandydatami do nieinwazyjnej stymulacji mózgu. Z kolei zaletą przezskórnej elektrostymulacji nerwów jest niski koszt i możliwość samodzielnego stosowania w domu przez opiekunów lub pacjentów.

Ćwiczenia rozciągające są nadal bardzo skuteczne w utrzymaniu zakresu ruchu. Połączenie zastrzyków z toksyny botulinowej z ćwiczeniami rozciągającymi może zmniejszyć nieneuronalną komponentę spastyczności. W ciężkich przypadkach zastrzyki z botoksu mogą nie wystarczyć. Wtedy obiecującą interwencją jest podawanie dooponowe baklofenu. 

Ograniczenia w stosowaniu niniejszych zaleceń

Pomimo tych zaleceń, interwencje, które zostały poddane przeglądowi w tym badaniu, powinny być stosowane z ostrożnością. Badania nad ćwiczeniami rozciągającymi, rozciąganiem statycznym z użyciem sprzętu ortopedycznego i suchym igłowaniem były przeprowadzone na niewielkiej próbie. 

Nadal istnieją ograniczone badania nad optymalnymi parametrami przezskórnej elektrostymulacji nerwów i stymulacji elektromagnetycznej. Potrzeba więcej danych na temat czasu trwania skuteczności przezskórnej elektrostymulacji nerwów, stymulacji elektromagnetycznej, nieinwazyjnej stymulacji mózgu i suchego igłowania. 

Z kolei fala uderzeniowa ma dobrze zaprojektowane badanie z wieloma uczestnikami. Jakklolwiek w warunkach klinicznych wyniki mogą różnić się od wyników badań. Mogą występować różnice w intensywności energii pochodzącej z różnych urządzeń wytwarzających fale uderzeniowe oraz w kontekście stanu pacjenta, na przykład tolerancja na ból podczas leczenia falą uderzeniową, zmiany skórne lub tolerancja na ucisk skóry.

Rola sensytyzacji w spastyczności

Uważa się także, że sensytyzacja może być czynnikiem przyczyniającym się do rozwoju spastyczności mięśni. Zabiegi takie jak fala uderzeniowa, stymulacja elektromagnetyczna i suche igłowanie są ukierunkowane na podstawowe przyczyny sensytyzacji. Dzięki temu mają potencjał w zakresie zmniejszania spastyczności i poprawy funkcji motorycznych. 

Niemniej jednak istnieje konieczność przeprowadzenia dokładniejszych badań w celu potwierdzenia tych ustaleń, zrozumienia mechaniki, długoterminowych korzyści i potencjalnych zagrożeń związanych z tymi terapiami. 

Leki doustne

Badania dotyczące leków doustnych nie osiągają poziomu dowodów GRADE A. Pacjenci w ostrej i podostrej fazie po udarze zazwyczaj cierpią na wiele chorób, a w związku z tym przyjmują wiele leków. 

Istnieją pewne dowody sugerujące, że leki doustne przepisywane w ostrej fazie mogą ograniczać poziom poprawy funkcjonalnej. Wykazano na przykład, że benzodiazepiny zmniejszają napięcie mięśniowe, ale mogą również powodować sedację i upośledzenie funkcji poznawczych, co może negatywnie wpływać na powrót pacjenta do zdrowia. W związku z tym przepisywanie zbyt wielu leków doustnych może nie być korzystne.

Zmniejszenie spastyczności i poprawa funkcjonalna

Wywołana udarem niekorzystna neuroplastyczność prowadzi do rozwoju spastyczności i deficytów związanych z motoryką. Spastyczność nie ma bezpośredniego wpływu na powrót do sprawności funkcjonalnej. Utrudnia natomiast prawdziwy powrót do sprawności ruchowej, powodując nieprawidłowe wzorce ruchowe i osłabienie mięśni. 

Proces powrotu do zdrowia osób po udarze ze spastycznością jest bardziej złożony ze względu na takie czynniki, jak nieprawidłowa regulacja siły czy jednoczesna aktywacja wielu mięśni. Aby poradzić sobie ze spastycznością, należy wykorzystać modyfikacje mechaniki i reedukację nerwowo-mięśniową. 

Choć nie ma bezpośredniego związku między zmniejszaniem spastyczności a funkcjonalnym powrotem do zdrowia, skuteczna kontrola spastyczności może poprawić zdolności motoryczne w dłuższej perspektywie po udarze. Zrozumienie, jak te dwa aspekty się na siebie wpływają, jest kluczowe dla maksymalizacji efektów rehabilitacji.

Podsumowanie

Zalecamy stosowanie najlepszych metod leczenia opartych na dowodach naukowych samodzielnie lub w połączeniu jako terapia multimodalna, w zależności od objawów klinicznych pacjenta, takich jak nasilenie spastyczności lub innych chorób, perspektywa i preferencje pacjenta itp.

Literatura

Suputtitada A, Chatromyen S, Chen CPC, Simpson DM. Best Practice Guidelines for the Management of Patients with Post-Stroke Spasticity: A Modified Scoping Review. Toxins (Basel). 2024 Feb 10;16(2):98. doi: 10.3390/toxins16020098. PMID: 38393176; PMCID: PMC10892074.